ΕΥΗ ΣΑΡΑΝΤΕΑ, Το εντός άγαλμα, Ζωγραφικές αναπαραστάσεις αρχαίων Ελλήνων βασιζόμενες σε αρχαία γλυπτά

Περιδιαβαίνοντας στην παραλία της Χαλκίδας, πάντα ένιωθα ιδιαίτερη χαρά όταν περνούσα μπροστά από την προτομή του Αριστοτέλη. Κοντοστεκόμουν και παρατηρούσα τα χαρακτηριστικά του. Αναρωτιόμουν πώς θα ήταν η όψη του εάν κάποιος τον ζωγράφιζε, εάν ζωντάνευε αυτά τα χαρακτηριστικά, δεδομένου ότι στη χάλκινη προτομή αποδίδονταν με μεγάλη φυσικότητα.
Στο παρελθόν, είχα ασχοληθεί επί πολλά χρόνια με προσωπογραφίες και αναπαραστάσεις. Είχα ζωγραφίσει την αναπαράσταση του ανθρώπου των Πετραλώνων Χαλκιδικής, με τη συνεργασία ειδικών, βασιζόμενη μόνο σε ένα κρανίο χωρίς σαγόνι. Με τη συνεργασία του ερευνητή, που είχε ανακαλύψει ελάχιστα θραύσματα οστών από τον περίφημο Ουρανοπίθηκο τον Μακεδονικό, απέδωσα τη μορφή του κατά προσέγγιση. Αντίθετα στην κεφαλή του Αριστοτέλη, όπως εμφανιζόταν στις προτομές του, μπορούσα να παρατηρήσω πώς παρουσιάζονταν συγκεκριμένα ατομικά χαρακτηριστικά: μάτια, χείλη, μύτη, αυτιά, μαλλιά, ακόμη και ρυτίδες. Φαινόταν πως υπήρχαν αρκετά στοιχεία για μιαν αναπαράσταση. Ποιος θα το αποτολμούσε; συλλογιζόμουν.
Είπα τις σκέψεις μου στον φίλο αστρονόμο, καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών, Ξενοφώντα Μουσά, τον καιρό που ζωγράφιζα τον πίνακα του Μηχανισμού των Αντικυθήρων, με τις συμβουλές του. Εκείνος με παρότρυνε να ζωγραφίσω εγώ το φιλόσοφο. Μου παρέδωσε και πολυάριθμες εικόνες προτομών από το αρχείο του, που ο ίδιος είχε φωτογραφίσει σε διάφορα μουσεία.
Δίσταζα. Απευθύνθηκα στον καθηγητή γλυπτικής της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών Θεόδωρο Παπαγιάννη για ειδικά βοηθήματα κι εκείνος μου υπέδειξε το εξαιρετικό βιβλίο της G. Richter, Τhe Portraits of the Greeks.
Η ευθύνη ήταν μεγάλη… Μελέτησα πολυάριθμα αντίγραφα της κεφαλής του Αριστοτέλη, που εκτίθενται σε διάφορα μουσεία του κόσμου, και σχετικά κείμενα. Μετά από αμφιταλαντεύσεις, πήρα ξαφνικά την απόφαση. Άρχισα να ζωγραφίζω την κεφαλή του με χρώματα λαδιού με τη μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια. Η μετουσίωση των γλυπτών μορφών ξεκίνησε σαν πείραμα.
Δουλεύοντας αργά με τα πινέλα και χρωματίζοντας τα πετρωμένα χαρακτηριστικά, έβλεπα να αναδύεται, αχνά, ένα πρόσωπο. Αρχικά, χωρίς μάτια. Τα μαρμάρινα μάτια της προτομής με δυσκόλευαν. Μου φαίνονταν πιο κλασικά, συγκρινόμενα με το υπόλοιπο πρόσωπο, που έχει χαρακτηριστικά συγκεκριμένης φυσιογνωμίας. Αναρωτήθηκα μήπως ο γλύπτης είχε χρησιμοποιήσει καλούπι (εκμαγείο) για την αποτύπωση των χαρακτηριστικών του Αριστοτέλη. Το υλικό του, νωπό, δεν επιτρέπεται να εισχωρήσει στα μάτια… Ή μήπως, ηθελημένα, ήταν αποδοσμένα κλασικότροπα; Πρόσθετη απορία ήταν για ποιο λόγο, στη θαυμάσια προτομή που εκτίθεται στη Βιέννη, το αριστερό μάτι ήταν μεγαλύτερο από το δεξί (σε άλλα αντίγραφα της κεφαλής του φιλοσόφου τα μάτια ήταν όμοια). Θυμόμουν πως στη βυζαντινή τέχνη, σε κάποιες απεικονίσεις του Παντοκράτορα, τα μάτια είναι επίσης ασύμμετρα, συνήθως με μεγαλύτερο τον αριστερό οφθαλμό.
Μετά από αναζητήσεις και συνεχείς δοκιμές –που ούτε ο ίδιος ο καλλιτέχνης συχνά συνειδητοποιεί– άρχισε να ζωντανεύει μπρος στα μάτια μου ένα στοχαστικό, σοβαρό και ταυτόχρονα οικείο πρόσωπο, που με κοίταζε…
Δεν αισθανόμουν ικανοποιημένη. Το εγκατέλειψα. Είπα δεν συνεχίζω. Όλο το εγχείρημα είναι μια τρέλα… Άφησα το πορτρέτο στο καθιστικό. Όμως, επί εβδομάδες με απασχολούσε. Τον παρατηρούσα κάθε μέρα… Με κοίταζε κι εκείνος κατάματα.
Η θωριά του μου θύμιζε έναν παλιό φίλο, τον Μάριο, που είχα να τον δω λίγα χρόνια. Τον κάλεσα στο σπίτι με τη γυναίκα του, τη Λίνα. Παρατηρώντας και συγκρίνοντας τα πρόσωπα του Αριστοτέλη και του Μάριου, βλέπαμε πως είχαν πανομοιότυπο στόμα, αυτιά, μαλλιά, μήκος μύτης (το κάτω μέρος της μόνο διέφερε· του Μάριου είχε όμοιο σχήμα, αλλά ήταν πιο ογκώδες). Οι ρυτιδώσεις στο κάτω μέρος του μετώπου, όπως και στα μάγουλα, ήταν παρόμοιες επίσης, αλλά τα φρύδια του φίλου μου ήταν πολύ πυκνότερα και τα μάτια μεγαλύτερα. Μακεδονίτικης καταγωγής, από πατέρα, και οι δύο. Έδωσα στα χείλη του Αριστοτέλη τη χροιά των χειλιών του Μάριου.
Η περιέργεια, κυρίως, να δω πώς μπορούσαν να παρουσιασθούν τα πρόσωπα και άλλων μακρινών Πατέρων με ώθησε να παραμερίσω το δέος, την ανασφάλεια, κι αποφάσισα να αναπαραστήσω κι άλλους αρχαίους ποιητές, φιλοσόφους, ρήτορες, στρατηγούς. Ήταν Αύγουστος του 2011. Στα τέλη του ιδίου έτους, μετά από επιμονή του Ξενοφώντα Μουσά, παρουσίασα σε Συμπόσιο της Ένωσης Ελλήνων Φυσικών δέκα από τις αρχαίες φυσιογνωμίες εκείνων, για τους οποίους ο P. Zanker, καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας στο Μόναχο και Τέχνης στην Πίζα, έχει γράψει πως «…με τα έργα τους αιωρούνται πάνω από τη σύγχρονη ζωή, σαν κατευθυντήριοι αστέρες, ακλόνητοι και απλησίαστοι, σαν πνευματική αποκάλυψη…».

Ομοιότητες με σύγχρονους Έλληνες

Ζωγραφίζοντας το ένα πρόσωπο μετά το άλλο, διαρκώς είχα το νου μου απασχολημένο με τις μορφές τους. Στα πρόσωπα κάποιων φίλων, γνωστών, στους δρόμους, στο Μετρό, παρατηρούσα ανθρώπους που είχαν την «κοψιά», όπως έλεγαν οι παλαιότεροι, άλλοτε του Επίκουρου, άλλοτε του Ησιόδου, του Δημοσθένη κ.ά. Όσο κι αν προσπαθούσα να είμαι διακριτική, όταν εντόπιζα χαρακτηριστικά αρχαίων προτομών σε πρόσωπα σύγχρονων ανδρών, φαίνεται τους κοιτούσα με τέτοιο ενδιαφέρον, που κάποιες φορές παρεξηγήθηκα. Μόνο εκατό περίπου γενιές μας χωρίζουν από εκείνους. Σύγχρονες μελέτες Γενετικής έχουν αποδείξει τη γενετική συνέχεια παλαιολιθικών και νεολιθικών πληθυσμών της Νότιας Βαλκανικής Χερσονήσου με αρχαίους και σύγχρονους Έλληνες.

Άραγε, τα πρόσωπα των αρχαίων μαρμάρινων φυσιογνωμιών είχαν σχέση με τα πρόσωπα «Εκείνων»; Τα χαρακτηριστικά ήταν πράγματι δικά τους, εν όλω ή εν μέρει; Ήταν δυνατόν, όλες οι αρχαίες μορφές, που έχουν εντελώς διαφορετικά χαρακτηριστικά μεταξύ τους, να είχαν πλασθεί χωρίς να ανταποκρίνονται σε μια πραγματικότητα; Τα ερωτήματα ήταν πολλά, όπως και οι απογοητεύσεις και τα αδιέξοδα – που θα έπρεπε να ξεπεραστούν, κατά το δυνατόν. Απευθύνθηκα για σχετικά βιβλία στον καθηγητή Κλασικής Αρχαιολογίας και Τέχνης της Οξφόρδης, τον R.R.R. Smith, και εκείνος μου υπέδειξε συγκεκριμένες Βιβλιοθήκες. Κάθε βιβλίο παρέπεμπε σε άλλα βιβλία και άρθρα, ενώ επί μήνες επισκεπτόμουν Βιβλιοθήκες της Αθήνας.
Η προσέγγιση κάθε μίας μορφής εκείνων των «γιγάντων» ήταν και μια ξεχωριστή περιπέτεια.
Κάποιες προσωπικότητες γνωρίζουμε πως είχαν τιμηθεί με ανδριάντα εν ζωή ή αμέσως μετά τον θάνατό τους. Γινόταν επίσης χρήση καλουπιών (εκμαγείων) για την αποτύπωση των πραγματικών χαρακτηριστικών των τιμώμενων προσώπων. Εάν δεν είναι λανθασμένη η εκτίμηση της ταυτότητας ενός εικονιζόμενου και εφ’ όσον δεν πρόκειται για επινοημένη μορφή, τότε η γλυπτική ρεαλιστική μορφή του θα πρέπει να ήταν παρόμοια με την πραγματική όψη του, αναγνωρίσιμη. Το θέμα όμως ήταν πιο συναρπαστικό από όσο είχα φανταστεί. Ορισμένες φορές ξεπερνούσε σε ενδιαφέρον και αυτό το θέμα της ομοιότητας. Ο Αριστοτέλης είχε πει πως «σκοπός της τέχνης δεν είναι να αναπαριστά την εξωτερική εμφάνιση των πραγμάτων, αλλά την εσωτερική σημασία τους». Στα χρόνια που αφιέρωσα μελετώντας τις αρχαίες κεφαλές, με συνεπήρε κατά κύριο λόγο η ποικιλία και η ποιότητα των εκφάνσεων της Σκέψης, καθώς και της έκφρασης της προσωπικότητας και των συναισθημάτων που είχαν αποτυπωθεί στα γλυπτά πρόσωπα. Επιπλέον οι αρχαίοι γλύπτες δεν περιορίζονταν στη δημιουργία απλώς μιας κεφαλής. Ολόκληρο το σώμα, με τη μορφή ενός ανδριάντα, ήταν εκείνο που μετέδιδε μηνύματα και νοήματα στον θεατή – μία κυριολεκτικά οπτική γλώσσα, την οποία, με το σύγχρονο τρόπο σκέψης, δεν είμαστε σε θέση να αντιληφθούμε, σε μεγάλο βαθμό. Πρόσθετες γνώσεις Τέχνης, Ιστορίας, Γραμματολογίας μας οδηγούν σε μια μέθεξη. Συνάμα, αποκτούμε επίγνωση των υψηλών δυνατοτήτων που ενυπάρχουν στον άνθρωπο.
Θα είμαι ικανοποιημένη εάν, μέσα από αυτό το λεύκωμα, μεταδώσω συγκινήσεις και γνώσεις που κόσμησαν και πλούτισαν τη ζωή μου αναζητώντας τη Ματιά, κι ας γίνει αυτή η προσπάθεια αφορμή να ακολουθήσουν και άλλοι την έρευνα της αναπαράστασης αρχαίων ελληνικών μορφών.

Η ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ

Η Εύη Σαραντέα σπούδασε Ζωγραφική στο Εργαστήρι Τέχνης Χαλκίδας και

έχει πτυχίο Φαρμακευτικής του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Διετέλεσε ενεργό μέλος της Ανθρωπολογικής Εταιρείας Ελλάδος. Έχει ζωγραφίσει αναπαραστάσεις ανθρώπων και ανθρωπιδών για μουσεία της Ελλάδας. Ως

ερευνήτρια προϊστορικών λίθινων εργαλείων, έχει ανακαλύψει παλαιολιθικές θέσεις στην Κεντρική Εύβοια (μεταξύ των oποίων εργαστήρια κατασκευής παλαιολιθικών εργαλείων στη Νέα Αρτάκη και στη Μακρυκάπα) και έχει συλλέξει από την επιφάνεια του εδάφους, διασώζοντας από την οικοδόμηση, 5.000 περίπου προϊστορικά τέχνεργα.

Δημιούργησε Βοτανολόγιο με 320 αποξηραμένα είδη φυτών από το ορεινό συγκρότημα της Δίρφης/Ξηροβουνίου (1998).

Συνέστησε Πολιτιστικό Τμήμα στον Ορειβατικό Σύλλογο Χαλκίδας (1998) και

διετέλεσε ενεργό μέλος του Λυκείου Ελληνίδων Χαλκίδας.

Συνεργάστηκε με το Θέατρο Αεικίνητον της Χαλκίδας σε σκηνικά. Έχει διδάξει

Ιστορία Tέχνης στη Σχολή Ραχούτη-Γκίκα της Χαλκίδας.

Διδάσκει Ζωγραφική σε Τμήμα πρόληψης της Εταιρείας Νόσου Αλτσχάιμερ

Χαλκίδας.

Έχει παρουσιάσει ζωγραφικά έργα της σε 20 περίπου ατομικές εκθέσεις και έχει

λάβει μέρος σε πολλές ομαδικές. Στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο εκτίθεται,

από το 2013, ο πίνακάς της «Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων».

Συγγραφέας: ΕΥΗ ΣΑΡΑΝΤΕΑ

Έτος έκδοσης: 2015