Το «νησί των δικαίων» συνωμοτών
| Αναφορά στο βιβλίο του Διονύση Βίτσου: Οι Ζακυνθινοί Εβραίοι

Γράφει η Πηνελόπη Αβούρη
Θεατρολόγος

Ως και τα μέσα του 20ου αιώνα ο ζακυνθινός
έβγαινε από το σπίτι του το πρωί
της γιορτής του Αγίου Διονυσίου ή τα Χριστούγεννα,
συναντούσε τον Εβραίο συντοπίτη του
και εκείνος του λέγε «Χρόνια Πολλά!»
και παρεξηγιόταν αν ο Χριστιανός
δεν του απαντούσε «Επίσης!».

Γνώρισα τον συγγραφέα και εκδότη Διονύση Βίτσο, όταν δέχτηκε να συμμετάσχει ως εισηγητής στο σεμινάριο του ΚΠΕ Ζακύνθου «Το ριπίδιο της κοντέσσας Μιχαλίτση». Στην σύντομης διάρκειας πρώτη γνωριμία μας, έμαθα ότι είναι ένας ζεστός, χαρούμενος και ευπροσήγορος άνθρωπος και ένας πολύ καλός και πάντα διαβασμένος ομιλητής που συναρπάζει το κοινό του.
Ξαναδιαβάζοντας πρόσφατα το βιβλίο του για την ιστορία της Ισραηλιτικής Κοινότητας Ζακύνθου, με τίτλο «Οι Ζακυνθινοί Εβραίοι (15ος-20ος αι.) και η διάσωσή τους από τους Ναζί», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Περίπλους σε δεύτερη βελτιωμένη έκδοση, συνειδητοποίησα ότι επίσης είναι ένας άνθρωπος που αγωνιά για τον γενέθλιο τόπο του, την ιστορία του και την πολιτιστική του κληρονομιά.
Το βιβλίο που δεν έχει γίνει ακόμη η «επίσημη» παρουσίαση του στην Ζάκυνθο, εκδόθηκε χωρίς φαμφάρες και τυμπανοκρουσίες εδώ κι ένα χρόνο περίπου.
Ο συγγραφέας, μου έκανε τότε την τιμή να μου το χαρίσει, το διάβασα στα γρήγορα, έκλαψα από συγκίνηση και περηφάνια για την «συνομωσία σιωπής» των κάτοικων του νησιού μας με στόχο την σωτηρία των συμπατριωτών τους, γέλασα με τις ζωντανές του περιγραφές για τις ιδιαιτερότητες και τις ιδιοτροπίες των συμπολιτών μας και το έβαλα στην άκρη για να το ξεψαχνίσω με την ησυχία μου αργότερα.
Ο Σεπτέμβριος είναι πάντα ο μήνας που η Παιδαγωγική Ομάδα του ΚΠΕ Ζακύνθου ξεσκονίζει και γυαλίζει … τα εκπαιδευτικά της προγράμματα πριν αρχίσουν οι καθημερινές εκπαιδευτικές επισκέψεις των σχολείων. Στο πλαίσιο της ανανέωσης του προγράμματος «Περιβαλλοντικό μονοπάτι από τον Άγιο (Διονύσιο), στην Κυρία των Αγγέλων», που περιλαμβάνει μια δραστηριότητα με τους μαθητές/μαθήτριες στο χώρο της παλιάς συναγωγής, διάβασα ξανά το ενδιαφέρον και εμπεριστατωμένο αυτό βιβλίο.
Στο πρώτο μέρος, γίνεται μια συνεπής και πολύ ενδιαφέρουσα παρουσίαση των στοιχείων που συνέλεξε ο συγγραφέας για την μακραίωνη παρουσία των Εβραίων στη Ζάκυνθο. Παρουσιάζονται ποικίλες πτυχές της ζωής των Εβραϊκού θρησκεύματος συμπολιτών μας και συζητούνται ακριβοδίκαια οι καλές και οι κακές στιγμές της συνύπαρξης τους με τους χριστιανούς συμπολίτες τους και της συμμετοχής τους στα κοινά. Οι αναφορές του συγγραφέα αγγίζουν θεματικές περιοχές από το «Μπούρδο των Εβραίων» ως στην προσφορά των εβραίων γιατρών σε περιόδους επιδημιών και την συμμετοχή τους στην Φιλαρμονική του νησιού.
Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, ο Διονύσης Βίτσος αποπειράται να αναπλάσει τα γεγονότα των ετών 1943 – 44 και να φωτίσει την συνομωσία σιωπής που ένωσε την ΕΟΝ με την ΕΠΟΝ, τον ΕΔΕΣ με το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, τους δεξιούς και αριστερούς «επώνυμους» της εποχής σε ένα και μοναδικό στόχο, να γλιτώσουν από τα γερμανικά κρεματόρια τις 275 ψυχές που αποτελούσαν την εβραϊκή κοινότητα του νησιού.
Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί αφενός προσωπικές μαρτυρίες και αφετέρου την σχετική βιβλιογραφία σε μια εκτενή, ψύχραιμη και αντικειμενική ανάλυση των γεγονότων όπως αυτά παρουσιάζονται από τις υπάρχουσες πηγές. Τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγει ο αναγνώστης, ή αν προτιμάτε, τα δικά μου συμπεράσματα από την ανάγνωση του βιβλίου, είναι τα εξής:
1.Σύσσωμοι οι κάτοικοι της Ζακύνθου έκαναν τις απαραίτητες ενέργειες για την προστασία της εβραϊκής κοινότητας από τους Γερμανούς.
2.Ο τότε Δήμαρχος Ζακύνθου Λουκάς Καρρέρ και ο αρχιεπίσκοπος Χρυσόστομος Α Δημητρίου, ανέλαβαν την ευθύνη και τον κίνδυνο των διαπραγματεύσεων με τους κατακτητές.
Ωστόσο, στο τέλος του βιβλίου ο συγγραφέας περιλαμβάνει μια ολιγόλογη μαρτυρία του Ντίνου Κονόμου που γεννά ορισμένα ερωτηματικά.
Ο χαλκέντερος ιστοριοδίφης, σε ένα κείμενο που δημοσιεύτηκε στον Περίπλου, με θέμα την έκδοση του πρώτου του βιβλίου την εποχή της γερμανικής κατοχής, γράφει μεταξύ άλλων ότι, ήταν η διπλωματική επιδεξιότητα του Διονυσίου Ρώμα που είχε σαν αποτέλεσμα τη σωτηρία των Εβραίων. Η αναφορά του Κονόμου στη στάση του Ρώμα, είναι πέντε γραμμές σε ένα κείμενο τεσσάρων σελίδων και γίνεται στο πλαίσιο της βοήθειας που του ζήτησε ο ίδιος, όταν κατάλαβε ότι είχε διαπράξει θανάσιμο σφάλμα επειδή δεν είχε πάρει άδεια από την γερμανική διοίκηση για την έκδοση του βιβλίου του.
Στη συνέχεια του βιβλίου παρουσιάζεται η μέσω των εφημερίδων «αλληλογραφία» του Κονόμου με τον Διονύσιο Στραβόλαιμο, σύζυγο της αδελφής του Χρυσόστομου Α’ και συγγραφέα τριών βιβλίων σχετικά με το θέμα της σωτηρίας της Εβραϊκής κοινότητας της Ζακύνθου. Μια αλληλογραφία που αιτία της ήταν το δημοσίευμα του «Περίπλου» και στην οποία ο Στραβόλαιμος γίνεται το λιγότερο δεικτικός, ενώ ο Κονόμος παραμένει ψύχραιμος και ευγενής.
Το ζήτημα στο τέλος του βιβλίου μένει ανοικτό…
Πάντως, για να σας εξομολογηθώ την αμαρτία μου, εγώ πιστεύω τον Κονόμο, κι αυτό γιατί δεν είχε ίδιον συμφέρον, να συμπεριλάβει στους σωτήρες, τον Ρώμα… Και αναρωτιέμαι, ο ζακυνθινός λαός πρωτίστως, ο Λουκάς Καρρέρ, ο Χρυσόστομος Α’ Δημητρίου, ο Διονύσιος Ρώμας συνέβαλαν στην διάσωση των Ρωμανιωτών – Εβραίων του νησιού. Ποιοι άλλοι συνέβαλαν;
Θα πρότεινα, λοιπόν, στο πλαίσιο της απαραίτητης κατ’ εμέ παρουσίασης του σημαντικού αυτού ιστορικού έργου στη Ζάκυνθο, να υλοποιηθεί ένα εργαστήριο προφορικής ιστορίας με θέμα την διάσωση της εβραϊκής κοινότητας, προσκεκλημένους τους ελάχιστους σήμερα επιζώντες της περιόδου εκείνης και στόχο να μοιραστούν μαζί μας τις αναμνήσεις τους και να απαντήσουν, στο μέτρο που ο καθένας τους γνωρίζει στα σημαντικά ερωτήματα που θέτει το βιβλίο του Βίτσου.

Ο αγαπητός φίλος συγγραφέας και εκδότης Διονύσης Βίτσος είχε την ευγενική καλωσύνη να μου στείλει το βιβλίο του για τους ζακυνθινούς Εβραίους. Τον ευχαριστώ από καρδιάς. Το θέμα με ενδιέφερε πάντοτε και με συγκινούσε, όπως και την μεγάλη πλειότητα των συμπατριωτών μου. Δύο ήσαν οι κύριοι στόχοι του συγγραφέα στη συγγραφή του βιβλίου, όπως ο ίδιος αναφέρει στο “Επίμετρο”: Πρώτο,να συγκεντρώσει ό,τι έχει διασωθεί στο χρόνο σχετικά με την μακρά παρουσία των Εβραίων στη Ζάκυνθο, και, δεύτερο, να επιμείνει στο συγκινητικό όσο και ιστορικά μοναδικό θέμα της διάσωσης των ζακυνθινών Εβραίων από τα κρεματόρια των Γερμανών κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Όσον αφορά τόν πρώτο στόχο, ο Διονύσης Βίτσος προβαίνει σε μια ευρεία επισκόπιση της ιστορικής βιβλιογραφίας, παραθέτοντας ενδιαφέροντα αποσπάσματα από τις σχετικές πηγές και προβαίνοντας σε καίριες και διεισδυτικές παρατηρήσεις. Η εικόνα που προσφέρει στον αναγνώστη είναι πλήρως τεκμηριωμένη και ευκρινέστατη. Ο βίος των Εβραίων στο νησί της Ζακύνθου επί πέντε αιώνες δεν ήταν ανθόσπαρτος, αλλά δεν μπορεί να συγκριθεί με τα βάσανα των εβραϊκών κοινοτήτων αλλαχού, στην υπόλοιπη Ελλάδα και την Ευρώπη, κατάσταση οδυνηρή που αποκορυφώθηκε τον εικοστό αιώνα με το μεγαλύτερο και πιο αποτρόπαιο έγκλημα στην ιστορία της ανθρωπότητας, το Ολοκαύτωμα. Πάντως είναι γεγονός ότι είχε και η Ζάκυνθος το Γκέτο της (“Γέτο” ή “Εβραϊκή”) όπου ήσαν “μαντρωμένοι” οι περισσότεροι Εβραίοι (οι πιο εύποροι και εξέχοντες ζούσαν εκτός Γκέτο), υποκείμενοι σε ποικίλους περιορισμούς και απαγορεύσεις, των οποίων η αυστηρότητα γνώριζε διακυμάνσεις, ανάλογα με τις εκάστοτε περιστάσεις. Δεν έλειψαν επίσης οι βιαιότητες και λεηλασίες εις βάρος των Ισραηλιτών, παρακινημένες τις περισσότερες φορές από εξάρσεις θρησκοληπτικής μισαλλοδοξίας, εμπρηστικές φήμες, ανυπόστατες συκοφαντίες και άλλες σκοπιμότητες… Οι περίοδοι κρίσης ήσαν όμως παροδικές, διότι όπως γράφει ο ιστορικός Σπυρίδων Δε Βιάζης (1849-1927) “η σύνεσις της ευφρονούσης {ζακυνθινής} κοινωνίας επανέφερε την τάξιν και οι Εβραίοι επανήρχοντο εις την εύνοιαν του λαού”. Η ζακυνθινή ιδιοσυγκρασία και το ολιγάριθμο της ρωμανιώτικης εβραϊκής κοινότητας στη Ζάκυνθο ήσαν στοιχεία που συνέβαλαν στην επικράτηση ενός ήπιου κλίματος συμβίωσης. Από τις αρχές δε του εικοστού αιώνα οι εντάσεις μεταξύ των Χριστιανών και των Εβραίων στη Ζάκυνθο έπαυσαν να υφίστανται. Γενικά, η παρουσία των Εβραίων στο Τζάντε υπήρξε θετική, όπως σωστά τονίζεται από τον συγγραφέα και επιβεβαιώνεται από τις επώνυμες πηγές, μνήμες και μαρτυρίες. Οι Εβραίοι είχαν την εκτίμηση επιφανών μελών της ζακυνθινής ελίτ, διανοουμένων και κληρικών, γεγονός που στην κρισιμότερη στιγμή έπαιξε αποφασιστικό ρόλο.
Η διάσωση των ζακυνθινών Εβραίων στην Κατοχή, γεγονός ιστορικά κοντινό, μοναδικό και αναμφισβήτητο, είναι θέμα που κατά τον Βίτσο “εξακολουθεί να καλύπτεται από αχλή όσον αφορά τα επί μέρους του” . Γι αυτό και ο συγγραφέας μας θα επιμείνει ιδιαίτερα, στο πλαίσιο του δεύτερου στόχου του, στη μελέτη και διερεύνησή του. Αλλά πρώτα λίγα λόγια για το τί ακριβώς συνέβη:
Τον Νοέμβριο του 1943 η Γερμανική Στρατιωτική Διοίκηση Ζακυνθου ζητά από τον Δήμο Ζακυνθίων ονομαστική κατάσταση των Εβραίων της Ζακύνθου καθώς και δήλωση έκαστου Εβραίου οικογενειάρχη σχετική με τα υπάρχοντά του. Σαφές προμήνυμα της επικείμενης τύχης τους. Ο τότε Δήμαρχος Λουκάς Καρρέρ (1909-1985) αρνήθηκε να παραδώσει τον ζητούμενον κατάλογο, απαντώντας ότι οι Εβραίοι ήσαν ισότιμοι δημότες του, όπως όλοι οι άλλο, και δεν μπορούσε να τους ξεχωρήσει. Οι Γερμανοί όμως ήσαν ανένδοτοι. Ο Δήμαρχος τότε προσέφυγε στη βοήθεια του Μητροπολίτη. Ο Καρρέρ, όπως ο ίδιος ανέφερε αργότερα, τον γνώριζε για γενναίο και υπερπατριώτη τον Δεσπότη της Ζακύνθου, τον Χρυσόστομο Δημητρίου (1890-1958). Του εξιστόρησε λοιπόν με κάθε λεπτομέρεια τα καθέκαστα και ο Δεσπότης με θάρρος του απαντά: “Δεν θα πας κανένα κατάλογο στους Γερμανούς. Θα αναλάβω εγώ”. Αμέσως Μητροπολίτης και Δήμαρχος μεθόδευσαν από κοινού, με κάθε μυστικότητα, την φυγάδευση των Εβραίων στα χωριά της Ζακύνθου, επιχείρηση επικίνδυνη, στην οποία συνέβαλαν και όλες οι αντιστασιακές οργανώσεις, ανεξαρτήτως πολιτικής τοποθέτησης. Τότε η Ισραηλιτική κοινότητα Ζακύνθου αριθμούσε 275 άτομα. Τα 70 παρέμειναν στην πόλη.
Η θαρραλέα και ηθική στάση του Μητροπολίτη να παρέμβει προσωπικώς στους Γερμανούς υπέρ των Εβραίων ήταν φυσικά παράτολμη αλλά και η μόνη ενδεδειγμένη τη δύσκολη εκείνη στιγμή. Ο ίδιος όμως είχε στα χέρια του κάποια ισχυρά ατού που, όπως φαίνεται, τα χρησιμοποίησε χωρίς ενδοιασμούς και που αποδείχτηκαν αποτελεσματικά. Κατ’ αρχήν ήταν γερμανομαθής. Είχε ζήσει χρόνια και σπουδάσει στο Μόναχο. Υπήρξε εφημέριος της Ελληνορθόδοξης ενορίας του Μονάχου και μάλιστα “γνωριζόταν” με τον ίδιο τον Χίτλερ. Στοιχεία δηλαδή σπουδαία και κρίσιμα, που έκαναν τους Γερμανούς ιθύνοντες στη Ζάκυνθο “να δείχνουν πολύ μεγάλο σεβασμό στο πρόσωπο του Μητροπολίτη” και να τον αντικρύζουν ίσως, προσθέτω, με έναν κάποιο φόβο… Έτσι στις παραστάσεις του Μητροπολίτη επι του θέματος η συζήτηση διεξάγεται σε ΄”ήπιο κλίμα”, οι Γερμανοί λένε πως “κατανοούν” αλλά υπάρχει “διαταγή του Ανώτατου Στρατηγείου του Άξονος”. “Πώς να την παραβλέψω; Κινδυνεύω”, λέει ο Στρατιωτικός Διοικητής στον Μητροπολίτη. Γι αυτό καί επιμένει, ζητώντας κατανόηση, στην παράδοση του καταλόγου. Πράγμα που θα πράξει πιεζόμενος λίγο αργότερα ο Μητροπολίτης, με τη διαφορά που στον κατάλογο που παρέδωσε προσωπικώς στον Στρατιωτικό Διοικητή υπήρχαν γραμμένα, στα Ελληνικά και στα Γερμανικά, μόνο δύο ονόματα: “Ο Ζακύνθου Χρυσόστομος” το ένα και “Δήμαρχος Ζακυνθίων Λουκάς Καρρέρ” το άλλο!. Ο Διοικητής, λοχαγός Alfriend Lüteth, Αυστριακός, μένει εμβρόντητος αλλά συγκρατείται και διαβεβαιώνει τον Μητροπολίτη ότι θα καταβάλει κάθε προσπάθεια “να γίνει εξαίρεσις για τους Εβραίους της Ζακύνθου”. Στο αποκορύφωμα των ενεργειών του Διοικητή (ανταλλαγή τηλεγραφημάτων με το Ανώτατο Στρατηγείο του Άξονος) ο Μητροπολίτης Χρυσόστομος ζητεί από τον Διοικητή να διαβιβάσει ένα δικό του μήνυμα-έκκληση στον ίδιο τον Χίτλερ, όπου ανέφερε τα εξής: “Κάποτε όταν ευρίσκεσθε εις το λυκαυγές της εξορμήσεώς σας, στα 1924, είχαμε συναντηθεί στο Μόναχο και είχαμε ανταλλάξει τις σκέψεις μας γύρω από το κίνημά σας, το εθνικοσοσιαλιστικό.{…}. Παρακαλώ να μη συλληφθούν οι Εβραίοι της Ζακύνθου και εγγυώμαι εγώ και ο Δήμαρχος ότι είναι ακίνδυνοι, θαυμαστές σας και φιλήσυχοι”. Το μήνυμα αυτό, κατά τον χρονικογράφο του ιστορικού αυτού γεγονότος Διονύσιο Χ. Στραβόλεμο , λειτούργησε καταλυτικά. Λίγες μέρες αργότερα έφτασε η ποθούμενη απάντηση του Ανώτατου Στρατηγείου: “Να παραμείνουν οι Εβραίοι της Ζακύνθου υπό την προσωπική ευθύνη του Μητροπολίτου και του Δημάρχου”.
Δόξα και τιμή για την Ζάκυνθο και τους δύο πρωτεργάτες του τεράστιου αυτού ανθρωπιστικού άθλου, τον Μητροπολίτη Χρυσόστομο Δημητρίου και τον Δήμαρχο Λουκά Καρρέρ. Ήσαν όμως μόνο αυτοί οι πρωτεργάτες ή υπήρξε και τρίτος; Ο Βίτσος, στο πλαίσιο του δεύτερου στόχου του, παραθέτει μια συγκλονiστική μαρτυρία: ο αείμνηστος Ζακυνθινός ιστοριοδίφης και λογοτέχνης Ντίνος Κονόμος, σε άρθρο του δημοσιευμένο στο περιοδικό “Περίπλους”,( Άνοιξη του 1984, σελ.20) υποστήριξε ότι η σωτηρία των Εβραίων της Ζακύνθου “χρωστιέται, πρωταρχικά και κύρια” στον Ζακυνθινό συγγραφέα και πολιτικό Διονύση Ρώμα, τον αείμνηστο κι αξιαγάπητο σε όσους τον γνωρίσαμε Κόντε Ρώμα. Αξίζεινα παραθέσουμε ολόκληρο το απόσπασμα της μαρτυρίας του Κονόμου, αντιγράφοντάς το από το περιοδικό :“Ο Ρώμας είχε σώσει κόσμο και κοσμάκη εκείνο τον καιρό στη Ζάκυνθο. Ο αυστριακός στρατιωτικός διοικητής του νησιού Αλφρέδος Lueth, δικαστικός στα χρόνια της ειρήνης, έτρεφε απεριόριστη εκτίμηση και θαυμασμό στην προσωπικότητα του Διονύση Ρώμα. Η μεσολάβηση του Ρώμα στη Γερμανική στρατιωτική διοίκηση του νησιού στάθηκε η αιτία να ξεφύγουν πολλοί ντόπιοι από τα νύχια του χάρου. Κι ακόμα θα πρέπει να μνημονευθεί ότι αν γλύτωσαν οι Εβραίοι της Ζακύνθου και δεν έγιναν σαπούνι στα κρεματόρια των Γερμανών, αυτό χρωστιέται, πρωταρχικά και κύρια, στη διπλωματική δεξιότητα του Διονύση Ρώμα. Ο ίδιος μου διηγήθηκε, λίγο πριν πεθάνει, {το 1981}, με χαρακτηριστικές λεπτομέρειες, τον αγώνα του στον Lueth, για τη σωτηρία των Εβραίων του νησιού”. Ο Κονόμος ούτε στο άρθρο αυτό ούτε αργότερα ανέφερε ποιες ήσαν ακριβώς αυτές οι “χαρακτηριστικές λεπτομέρειες”. Ο Βίτσος αφιερώνει αρκετές σελίδες στη νέα αυτή μαρτυρία και στις αντιδράσεις που προκάλεσε. Παραθέτει δε τα κείμενα των επιστολών που αντάλλαξαν μεταξύ τους επί του θέματος, από τις στήλες τοπικής εφημερίδας, ο Κονόμος και ο Στραβόλεμος. Ο τελευταίος απορρίπτει έντονα, και με θυμό την εγκυρότητα της μαρτυρίας του Κονόμου, ο οποίος και υπεραμύνθηκε της θέσης του, υπενθυμίζοντας ότι μια ανάλογη βραχεία ιστορική υπόμνηση είχε δημοσιεύσει σε άρθρο του στα “Επτανησιακά Φύλλα” το 1982, χωρίς όμως να παραθέσει κανένα νέο στοιχείο. Προσωπικά, έχοντας γνωρίσει τον Κονόμο ως άτομο και σοβαρό ιστορικό, δεν αμφιβάλλω για την αλήθεια της μαρτυρίας του. Άλλωστε η διαμεσολάβηση του Ρώμα στους Γερμανούς θα ήταν κάτι το φυσικό και ηθικά υποχρεωτικό γι αυτόν τη δύσκολη εκείνη στιγμή. Ο Ρώμας, ως φίλος του Μητροπολίτη Χρυσοστόμου θα γνώριζε από πρωτο χέρι τα καθέκαστα. Επιπλέον ήταν κι αυτός γερμανομαθής, σπουδασμένος στο Μόναχο, και μάλιστα έχαιρε της εκτίμησης του Στρατιωτικού Διοικητή της Ζακύνθου, του Αυστριακού Afriend Lueth , κατά τον Κονόμο ή Lüteth, κατ’ άλλους. Επώνυμον που η λάθος μεταγραφή του δημιούργησε μια σοβαρή παρανόηση. Στο παράθεμα από το Βίτσο του παραπάνω αποσπάσματος του Κονόμου, η δεύτερη αναφορά του επιθέτου Lueth μεταγράφεται Ελληνικά σε Λιστ, με παραπομπή στο τέλος της σελίδας 186, όπου διαβάζουμε τα εξής: “1. Στρατάρχης Βίλχελ Ζίγκμουν Βάλτερ Λιστ (1880-1971). Ανώτατος Διοικητής Νοτιοανατολικής Ευρώπης και είχε έδρα την Αθήνα”. Η υποσημείωση αυτή, που δεν έχει θέση εδώ, οδήγησε τον αγαπητό μου Διονύση Βίτσο να θεωρήσει εν κατακλείδι (σελ. 236) ότι ο Ρώμας είχε “μιλήσει σχετικά με τον Στρατάρχη”. Κάτι τέτοιο όμως δεν είπε ο Κονόμος. Μια περαιτέρω έρευνα στα αρχεία του Ντίνου Κονόμου και του Διονύση Ρώμα θα ήταν ιδιαίτερα χρήσιμη.
Κλείνοντας το σύντομο τούτο σημείωμα πρέπει να πω ότι όλοι μας και πρωτίστως η Ζάκυνθος, το “Νησί των Δικαίων”, όπως την αποκαλούν σήμερα στο Ισραήλ, οφείλουμε χάρητες στον Διονύση Βίτσο, ο οποίος συγκέντρωσε, παρουσίασε και σχολίασε τόσα πολύτιμα τεκμήρια από τις υπάρχουσες πηγές, μνήμες και μαρτυρίες, που φωτίζουν μια περίοδο πέντε αιώνων συμβίωσης μεταξύ Χριστιανών και Εβραίων στη Ζάκυνθο, με αποκορύφωμα μια πράξη μοναδική, ηθική και ηρωική, που διασώζει την τιμή και τον ανθρωπισμό μας ως Ελλήνων και Ζακυνθίων.
σ.α.