ΑΠΟΚΤHΣΤΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ με έκπτωση 30 % ΚΑΝΟΝΤΑΣ ΚΛΙΚ ΕΔΩ: www.politeia.gr
«Από τα τέλη του 15ου αιώνα μέχρι τα τέλη του 20ού ζούσαν στην Ζάκυνθο Εβραίοι και μάλιστα με έντονη παρουσία στην κοινωνική, οικονομική, πολιτιστική και πολιτική ιστορία της. Κάλλιστα μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι η Ζάκυνθος φέρει έντονα τα ίχνη της εβραϊκής παράδοσης .
Αυτό κυρίως ήταν η αιτία, αλλά και η συγκυρία να βρίσκονται ως Μητροπολίτης και ως Δήμαρχος στο νησί δυο δυναμικοί ανθρωπιστές, που σύσσωμη η Ζάκυνθος αγωνίστηκε και κατάφερε να σώσει από τα στρατόπεδα και τα κρεματόρια του Χίτλερ τους 275 Εβραίους της.
Σε αυτό το μοναδικό στον κόσμο συμβάν συνέβαλαν όλοι οι ζακυνθινοί, όλες οι αντιστασιακές οργανώσεις ανεξαρτήτως πολιτικής τοποθέτησης. Κι αυτό, επειδή επρόκειτο για ανθρώπους δικούς τους, ζακυνθινούς, όχι για μια μειονότητα.
Το βιβλίο αυτό δύο σκοπούς έχει:
1. Να συγκεντρώσει ό,τι έχει διασωθεί στο χρόνο σχετικά με την παρουσία των Εβραίων στην Ζάκυνθο.
2. Να επιμείνει στο συγκινητικό, όσο και ιστορικά μοναδικό θέμα της διάσωσης των Ζακυνθινών Εβραίων από τα κρεματόρια των Γερμανών κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Τη στιγμή που τόσοι Ζακυνθινοί ήξεραν πού κρύβονται οι Εβραίοι είναι απίθανο να μην το είχαν μάθει και οι Γερμανοί. Δεν τόλμησαν όμως να τους συλλάβουν και να τους στείλουν στον όλεθρο με το καράβι που είχε έλθει να τους πάρει, επειδή έβλεπαν πως θα είχαν όλο το νησί απέναντι τους!
Η επί αιώνες παρουσία των Εβραίων στο νησί είναι δυσανάλογη με ό,τι έχει ιστορικά διασωθεί και εκδοθεί σε βιβλία από αυτήν. Και το θέμα της διάσωσης των Εβραίων στην Κατοχή, αν και ιστορικά κοντινό, παρότι αποτελεί αναμφισβήτητο ιστορικό γεγονός, εξακολουθεί να καλύπτεται από αχλή όσον αφορά στα επί μέρους του.
Μπορεί να υποστηριχθεί ότι στην Ζάκυνθο η σχέση Ελλήνων και Εβραίων διέφερε, όχι μόνο από όλη την Ευρώπη, όχι μόνο από όλη την Ελλάδα, αλλά και από όλη την Επτάνησο. Για παράδειγμα ποτέ στην Ζάκυνθο δεν έκαψαν τους Εβραίους, όπως έγινε σε εντυπωσιακά μεγάλη έκταση στην πολιτισμένη και χριστιανικότατη κατά τα άλλα Ευρώπη.
Οι Ζακυνθινοί Εβραίοι έρχονται αντιμέτωποι με το Ολοκαύτωμα κάτω από την προστατευτική για αυτούς στην κοινή γνώμη του νησιού αιγίδα μιας σειράς προγενέστερων γεγονότων: των συγγραμμάτων και της διεθνούς προσπάθειας υπέρ τους του προκάτοχου του διασώστη Μητροπολίτη Χρυσόστομου, δηλ. του Μητροπολίτη Ζακύνθου Διονυσίου Λάτα. Επίσης υπό την ευνοϊκή για αυτούς μελέτη για τα εβραϊκά γεγονότα του 1891, μιας τοπικής προσωπικότητας, ενός προηγούμενου Καρρέρ από τον Λουκά Καρρέρ, του Φραγκίσκου Καρρέρ, την διεξοδική μελέτη για τους Εβραίους της Ζακύνθου του επτανήσιου ιστορικού Σπυρίδωνος Δε Βιάζη, το υπέρ τους σύγγραμμα του διανοούμενου Διονυσίου Δάση, την συμπαθή παρουσία τους ως ερωτικά ταλαιπωρημένοι ήρωες και ηρωίδες στα λογοτεχνικά και θεατρικά κείμενα σπουδαίων Ζακυνθινών δημιουργών πανελλήνια ακτινοβολίας, (Αντώνιος Μάτεσις, Γρηγόριος Ξενόπουλος, Διονύσης Ρώμας, Γιάννης Τσακασιάνος κ.α.), μέσα από τα οποία καταδικάζονται οι εναντίον τους διακρίσεις. Κυρίως όμως κάτω από τη ματιά του απλού Ζακυνθινού που έχει μάθει να βγαίνει το πρωί του Αγίου Διονυσίου ή τα Χριστούγεννα από το σπίτι του, να συναντά τον Εβραίο και εκείνος να του λέει “Χρόνια Πολλά!”. Και να παρεξηγείται αν ο Χριστιανός δεν του απαντούσε “Επίσης!”.
Αυτά είναι τα βεβαιωμένα ιστορικά, όπως βέβαιη είναι και η διάσωση των Εβραίων. Ανάμεσα υπάρχει η αβεβαιότητα της υποκειμενικότητας όσων μας διηγήθηκαν για τις λεπτομέρειες του πώς σώθηκαν οι Εβραίοι από τους Γερμανούς.
Ο Διονύσιος Στραβόλαιμος, σύζυγος της αδελφής του Μητροπολίτη, γράφει για ένα τηλεγράφημα που ο Μητροπολίτης έδωσε στον Γερμανό διοικητή Ζακύνθου να στείλει στον Χίτλερ, έγγραφο που λειτούργησε καταλυτικά όπως λέει. Κι εδώ όμως αναφύονται ερωτηματικά: Μπορούσε ένας χαμηλόβαθμος έφεδρος στρατιωτικός να απευθύνεται απ’ ευθείας στον παντοδύναμο Φύρερ και μάλιστα να παίρνει άμεση απάντηση από αυτόν προσωπικά; Λογικό φαίνεται στο πλαίσιο του εξαιρετικής αυστηρότητας και τυπικότητας γερμανικού, ναζιστικού στρατού, στον μόνο που θα μπορούσε να απευθυνθεί ο διοικητής να ήταν στον αμέσως παραπάνω του, κάπου στην Αθήνα.
.
Κατά τους αιώνες της Βενετοκρατίας, οι ζακυνθινοί Εβραίοι προστατεύονταν, αλλά ως ξένοι, δηλ. αποτελούσαν πάντα πολίτες δεύτερης κατηγορίας. Έξω από την πόλη, στα χωριά, δεν τολμούσαν να πάνε, λόγω των επιθέσεων των θρησκολήπτων χριστιανών, παρά μόνο μια φορά τον χρόνο, τον Σεπτέμβριο, για να αγοράσουν σταφύλια για μούστο, επειδή έπρεπε κατά τη θρησκεία τους το κρασί που θα πίνουν να προέρχεται από σταφύλια που έχουν πατήσει οι ίδιοι. Αλλά και τότε έβγαιναν από την πόλη με την εγγύηση εκείνου που τους πουλούσε τα σταφύλια. Τον υπόλοιπο καιρό ασχολούντο με το εμπόριο λαδιού, σιδηρικών, χαλκωμάτων, σαπουνιών, σκευών από κασσίτερο. Εμπορεύονταν δε εξάγοντας αυτά τα προϊόντα στην Ευρώπη, αφού διατηρούσαν σχέσεις με τους ομόθρησκους συναδέλφους τους εμπόρους στη Γαλλία, τη Φλάνδρα, την Αίγυπτο, ιδιαίτερα στα ιταλικά λιμάνια και ειδικό τη Βενετία.
Οι ντόπιοι Ισραηλίτες δεν είναι πλούσιοι, στην πλειονότητά τους μάλιστα μπορούν να θεωρηθούν φτωχοί. Λίγοι είναι έμποροι ή πωλητές, οι πιο πολλοί είναι λευκοσιδηρουργοί και βάζουν υαλοπίνακες (τζαμάδες). Κατασκευάζουν ακόμη στρώματα και οι γυναίκες τους φτιάχνουν κεντητά καλύμματα γεμισμένα με βαμβάκι, που τα ονομάζουν παπλώματα ή πλένουν τα πατώματα. Επίσης κάνουν τους γυρολόγους με υφάσματα, κορδέλες και άλλα εμπορεύματα. Κανένας Ισραηλίτης δεν ασχολείται με τις επιστήμες γιατί δεν τους επιτρέπονται οι σπουδές. Με μια εξαίρεση: Την ιατρική, την οποία οι πλούσιοι δεν ήθελαν τα παιδιά τους για να μην κινδυνεύουν στις επιδημίες. Έτσι κατά την Ενετοκρατία όλοι σχεδόν οι γιατροί, ιδιωτικοί αλλά και αξιωματούχοι της δημόσιας υγεία, ήταν Εβραίοι!
Όπως σε όλον τον κόσμο ασχολούνταν και με την τοκογλυφία. Στην Ζάκυνθο όμως, όπως γράφει ο Διονύσης Ρώμας, μερικά χρόνια αργότερα οι χριστιανοί γίνονται καλύτεροι τοκογλύφοι από τους Εβραίους: “Οι νόμπιλοι δεν είχανε ανάγκη πια να διδαχθούνε τοκογλυφικά τερτίπια από τους Ιουδαίους. Διαθέταν άφθονα κεφάλαια και στα Αρχεία της Βενετιάς υπάρχουν εκατοντάδες δικογραφίες για παρόμοιους λόγους […] τα ενδοξότερα ονόματα του ζακυνθινού αρχοντολογιού φιγουράρουνε στο ιδιότυπο αυτό Libro d’Oro […] Την εποχή εκείνη οι αιχμάλωτοι πολέμου και τα θύματα των πειρατών και κουρσάρων δεν είχανε παρά δύο μονάχα τρόπους για να ξαναγυρίσουν στην πατρίδα τους: την εξαγορά και την απόδραση”. Οι Ζακυνθινοί άρχοντες επιδίδονται επιπλέον και στο εμπόριο αιχμαλώτων και μάλιστα των Εβραίων: Από την εξαγορά ενός Εβραίου αιχμαλώτου ο Ζακυνθινός άρχοντας Τζιάκομος Σιγούρος “επρόκειτο να ωφεληθεί με 500 δουκάτα, ποσό τεράστιο. Ο Τζιάκομος Σιγούρος ήταν ο πάππος του Αγίου Διονυσίου”.
απόσπασμα από το βιβλίο:
Κατά τα άλλα οι Εβραίοι προστατεύονταν, αλλά ως ξένοι, αποτελούσαν πάντα πολίτες δεύτερης κατηγορίας. Έξω από την πόλη, στα χωριά, δεν τολμούσαν να πάνε παρά μόνο μια φορά τον χρόνο, τον Σεπτέμβριο, για να αγοράσουν σταφύλια για μούστο, επειδή έπρεπε κατά τη θρησκεία τους το κρασί που θα πίνουν να προέρχεται από σταφύλια που έχουν πατήσει οι ίδιοι. Αλλά και τότε έβγαιναν από την πόλη με την εγγύηση εκείνου που τους πουλούσε τα σταφύλια. Τον υπόλοιπο καιρό ασχολούντο με το εμπόριο λαδιού, σιδηρικών, χαλκωμάτων, σαπουνιών, σκευών από κασσίτερο. Εμπορεύονταν δε εξάγοντας αυτά τα προϊόντα στην Ευρώπη, αφού διατηρούσαν σχέσεις με τους ομόθρησκους συναδέλφους τους εμπόρους στη Γαλλία, τη Φλάνδρα, την Αίγυπτο, ιδιαίτερα στα ιταλικά λιμάνια και ειδικά τη Βενετία.
“Οι ντόπιοι Ισραηλίτες δεν είναι πλούσιοι, στην πλειονότητά τους μάλιστα μπορούν να θεωρηθούν φτωχοί· λίγοι είναι έμποροι ή πωλητές, όλοι τους σχεδόν ασκούν κάποιο επάγγελμα, οι πιο πολλοί είναι λευκοσιδηρουργοί και βάζουν υαλοπίνακες (τζαμάδες). Κατασκευάζουν ακόμη στρώματα και οι γυναίκες τους φτιάχνουν κεντητά καλύμματα γεμισμένα με βαμβάκι, που τα ονομάζουν παπλώματα. Πλένουν ακόμη τα πατώματα και κάνουν τους γυρολόγους με υφάσματα, κορδέλες και άλλα εμπορεύματα. Κανένας Ισραηλίτης δεν ασχολείται τώρα με τις επιστήμες”.
Όσον αφορά την τοκογλυφία, όπως γράφει ο Διονύσης Ρώμας2, μερικά χρόνια αργότερα οι χριστιανοί γίνονται καλύτεροι τοκογλύφοι από τους Εβραίους: “οι νόμπιλοι δεν είχανε ανάγκη πια να διδαχθούνε τοκογλυφικά τερτίπια από τους Ιουδαίους. Διαθέταν άφθονα κεφάλαια και στα Αρχεία της Βενετιάς υπάρχουν εκατοντάδες δικογραφίες για παρόμοιους λόγους […] τα ενδοξότερα ονόματα του ζακυνθινού αρχοντολογιού φιγουράρουνε στο ιδιότυπο αυτό Libro d’ Oro […] Την εποχή εκείνη οι αιχμάλωτοι πολέμου και τα θύματα των πειρατών και κουρσάρων δεν είχανε παρά δύο μονάχα τρόπους για να ξαναγυρίσουν στην πατρίδα τους: την εξαγορά και την απόδραση”. Οι Ζακυνθινοί άρχοντες επιδίδονται επιπλέον και στο εμπόριο αιχμαλώτων και μάλιστα των Εβραίων: Από την εξαγορά ενός Εβραίου αιχμαλώτου ο Ζακυνθινός άρχοντας Τζιάκομος Σιγούρος “επρόκειτο να ωφεληθεί με 500 δουκάτα, ποσό τεράστιο. Ο Τζιάκομος Σιγούρος ήταν ο πάππος του Αγίου Διονυσίου”.
για τον συγγραφέα:
O ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΒΙΤΣΟΣ είναι εκδότης, γεννήθηκε το 1956 στην Ζάκυνθο και σπούδασε Οικονομικά και, στη συνέχεια, Νομικά στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Από το 1974 μέχρι το 1993 εργάστηκε στην Εθνική Τράπεζα, από όπου παραιτήθηκε για να ασχοληθεί αποκλειστικά με τις εκδόσεις, αφού από το 1984 είχε ιδρύσει τον εκδοτικό οίκο «Περίπλους», ο οποίος αρχικά εξέδιδε το πανελλήνιας κυκλοφορίας ομώνυμο περιοδικό για τα Γράμματα και τις Τέχνες.
Παράλληλα διετέλεσε Γενικός Διευθυντής μεγάλης αθηναϊκής εκδοτικής εταιρείας και Διευθυντής Επτανησιακής Εκδοτικής Σειράς σε αθηναϊκό εκδοτικό οίκο. Eπίσης Κριτικός Θεάτρου αθηναϊκής εφημερίδας, Παραγωγός ραδιοφωνικών πολιτιστικών εκπομπών στην κρατική και ιδιωτική ραδιοφωνία, Διοργανωτής εικαστικών εκθέσεων και συνεδρίων, ενώ πολλά άρθρα του έχουν δημοσιευθεί σε ζακυνθινές και αθηναϊκές εφημερίδες και περιοδικά.
Γενικός Γραμματέας της Ένωσης Ζακυνθίων Αθήνας (1983-1993), Ιδρυτικό μέλος της Εταιρείας Ζακυνθιακών Σπουδών και μέλος του Δ.Σ. επί δεκαετία, Ιδρυτικό μέλος της Εταιρείας ζακυνθινών Πολιτιστικών Ερευνών.
Ιδρυτής και Διοργανωτής Ελεύθερου Πανεπιστημίου Δήμου Ζακυνθίων (1988-1990). Επίσης συμμετείχε σε Διεθνή επιστημονικά συνέδρια και δίδαξε την τέχνη των εκδόσεων σε σεμινάρια της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Mέλος του Μουσείου Σολωμού και Επιφανών Ζακυνθίων
Από το 1993 οι «Εκδόσεις Περίπλους» επεκτάθηκαν και στις εκδόσεις βιβλίων σε πανελλήνια κλίμακα.
Το 1999 ίδρυσε την εκδοτική εταιρεία βιβλίων, την «Π Εκδοτική ΑΕΕΕ», η οποία εντάχθηκε στον Όμιλο επιχειρήσεων Ιmako του Πέτρου Κωστόπουλου και είχε το δικαίωμα της χρήσης της επωνυμίας «Εκδόσεις Περίπλους». Από το 2005 οι «Εκδόσεις Περίπλους» αποδεσμεύτηκαν από την Imako και επανήλθαν εξολοκλήρου στον Διονύση Βίτσο.
Έχει εκδώσει μέχρι σήμερα 850 και πλέον τίτλους βιβλίων και 53 τεύχη του περιοδικού «Περίπλους».
Έχει μεταφράσει 20 βιβλία και έχει γράψει τα:
- (1997) Κονεμένος Νικόλαος: Τα ματογυάλια, Ωκεανίδα
- (2002, 2016) Ζακυθινά φαγιά, ψωμιά και γλυκίσματα, Περίπλους
- (2008) Ιδού ο μαλάκας, Περίπλους
- (2014) Στην αυλή του Σουλεϊμάν, Περίπλους
ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ: ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΒΙΤΣΟΣ
Έτος έκδοσης: 2017
ISBN: 978-960-438-157-9 (α΄ έκδοση)
978-960-438-202-6 (β΄ έκδοση)
978-960-438-216-3 (γ΄ έκδοση)
Σελίδες: 252, Τιμή: € 16,96
16 Φεβρουαρίου 2018
#1
“ΚΛΙΚ ΕΔΩ” ΔΕ ΜΠΟΡΕΣΑ ΝΑ ΚΑΝΩ ΓΙΑ ΝΑ ΑΓΟΡΑΣΩ …
4 Οκτωβρίου 2018
#2
Το «νησί των δικαίων» συνωμοτών
| Αναφορά στο βιβλίο του Διονύση Βίτσου: Οι Ζακυνθινοί Εβραίοι
Γράφει η Πηνελόπη Αβούρη
Θεατρολόγος
Ως και τα μέσα του 20ου αιώνα ο ζακυνθινός
έβγαινε από το σπίτι του το πρωί
της γιορτής του Αγίου Διονυσίου ή τα Χριστούγεννα,
συναντούσε τον Εβραίο συντοπίτη του
και εκείνος του λέγε «Χρόνια Πολλά!»
και παρεξηγιόταν αν ο Χριστιανός
δεν του απαντούσε «Επίσης!».
Γνώρισα τον συγγραφέα και εκδότη Διονύση Βίτσο, όταν δέχτηκε να συμμετάσχει ως εισηγητής στο σεμινάριο του ΚΠΕ Ζακύνθου «Το ριπίδιο της κοντέσσας Μιχαλίτση». Στην σύντομης διάρκειας πρώτη γνωριμία μας, έμαθα ότι είναι ένας ζεστός, χαρούμενος και ευπροσήγορος άνθρωπος και ένας πολύ καλός και πάντα διαβασμένος ομιλητής που συναρπάζει το κοινό του.
Ξαναδιαβάζοντας πρόσφατα το βιβλίο του για την ιστορία της Ισραηλιτικής Κοινότητας Ζακύνθου, με τίτλο «Οι Ζακυνθινοί Εβραίοι (15ος-20ος αι.) και η διάσωσή τους από τους Ναζί», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Περίπλους σε δεύτερη βελτιωμένη έκδοση, συνειδητοποίησα ότι επίσης είναι ένας άνθρωπος που αγωνιά για τον γενέθλιο τόπο του, την ιστορία του και την πολιτιστική του κληρονομιά.
Το βιβλίο που δεν έχει γίνει ακόμη η «επίσημη» παρουσίαση του στην Ζάκυνθο, εκδόθηκε χωρίς φαμφάρες και τυμπανοκρουσίες εδώ κι ένα χρόνο περίπου.
Ο συγγραφέας, μου έκανε τότε την τιμή να μου το χαρίσει, το διάβασα στα γρήγορα, έκλαψα από συγκίνηση και περηφάνια για την «συνομωσία σιωπής» των κάτοικων του νησιού μας με στόχο την σωτηρία των συμπατριωτών τους, γέλασα με τις ζωντανές του περιγραφές για τις ιδιαιτερότητες και τις ιδιοτροπίες των συμπολιτών μας και το έβαλα στην άκρη για να το ξεψαχνίσω με την ησυχία μου αργότερα.
Ο Σεπτέμβριος είναι πάντα ο μήνας που η Παιδαγωγική Ομάδα του ΚΠΕ Ζακύνθου ξεσκονίζει και γυαλίζει … τα εκπαιδευτικά της προγράμματα πριν αρχίσουν οι καθημερινές εκπαιδευτικές επισκέψεις των σχολείων. Στο πλαίσιο της ανανέωσης του προγράμματος «Περιβαλλοντικό μονοπάτι από τον Άγιο (Διονύσιο), στην Κυρία των Αγγέλων», που περιλαμβάνει μια δραστηριότητα με τους μαθητές/μαθήτριες στο χώρο της παλιάς συναγωγής, διάβασα ξανά το ενδιαφέρον και εμπεριστατωμένο αυτό βιβλίο.
Στο πρώτο μέρος, γίνεται μια συνεπής και πολύ ενδιαφέρουσα παρουσίαση των στοιχείων που συνέλεξε ο συγγραφέας για την μακραίωνη παρουσία των Εβραίων στη Ζάκυνθο. Παρουσιάζονται ποικίλες πτυχές της ζωής των Εβραϊκού θρησκεύματος συμπολιτών μας και συζητούνται ακριβοδίκαια οι καλές και οι κακές στιγμές της συνύπαρξης τους με τους χριστιανούς συμπολίτες τους και της συμμετοχής τους στα κοινά. Οι αναφορές του συγγραφέα αγγίζουν θεματικές περιοχές από το «Μπούρδο των Εβραίων» ως στην προσφορά των εβραίων γιατρών σε περιόδους επιδημιών και την συμμετοχή τους στην Φιλαρμονική του νησιού.
Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, ο Διονύσης Βίτσος αποπειράται να αναπλάσει τα γεγονότα των ετών 1943 – 44 και να φωτίσει την συνομωσία σιωπής που ένωσε την ΕΟΝ με την ΕΠΟΝ, τον ΕΔΕΣ με το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, τους δεξιούς και αριστερούς «επώνυμους» της εποχής σε ένα και μοναδικό στόχο, να γλιτώσουν από τα γερμανικά κρεματόρια τις 275 ψυχές που αποτελούσαν την εβραϊκή κοινότητα του νησιού.
Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί αφενός προσωπικές μαρτυρίες και αφετέρου την σχετική βιβλιογραφία σε μια εκτενή, ψύχραιμη και αντικειμενική ανάλυση των γεγονότων όπως αυτά παρουσιάζονται από τις υπάρχουσες πηγές. Τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγει ο αναγνώστης, ή αν προτιμάτε, τα δικά μου συμπεράσματα από την ανάγνωση του βιβλίου, είναι τα εξής:
1.Σύσσωμοι οι κάτοικοι της Ζακύνθου έκαναν τις απαραίτητες ενέργειες για την προστασία της εβραϊκής κοινότητας από τους Γερμανούς.
2.Ο τότε Δήμαρχος Ζακύνθου Λουκάς Καρρέρ και ο αρχιεπίσκοπος Χρυσόστομος Α Δημητρίου, ανέλαβαν την ευθύνη και τον κίνδυνο των διαπραγματεύσεων με τους κατακτητές.
Ωστόσο, στο τέλος του βιβλίου ο συγγραφέας περιλαμβάνει μια ολιγόλογη μαρτυρία του Ντίνου Κονόμου που γεννά ορισμένα ερωτηματικά.
Ο χαλκέντερος ιστοριοδίφης, σε ένα κείμενο που δημοσιεύτηκε στον Περίπλου, με θέμα την έκδοση του πρώτου του βιβλίου την εποχή της γερμανικής κατοχής, γράφει μεταξύ άλλων ότι, ήταν η διπλωματική επιδεξιότητα του Διονυσίου Ρώμα που είχε σαν αποτέλεσμα τη σωτηρία των Εβραίων. Η αναφορά του Κονόμου στη στάση του Ρώμα, είναι πέντε γραμμές σε ένα κείμενο τεσσάρων σελίδων και γίνεται στο πλαίσιο της βοήθειας που του ζήτησε ο ίδιος, όταν κατάλαβε ότι είχε διαπράξει θανάσιμο σφάλμα επειδή δεν είχε πάρει άδεια από την γερμανική διοίκηση για την έκδοση του βιβλίου του.
Στη συνέχεια του βιβλίου παρουσιάζεται η μέσω των εφημερίδων «αλληλογραφία» του Κονόμου με τον Διονύσιο Στραβόλαιμο, σύζυγο της αδελφής του Χρυσόστομου Α’ και συγγραφέα τριών βιβλίων σχετικά με το θέμα της σωτηρίας της Εβραϊκής κοινότητας της Ζακύνθου. Μια αλληλογραφία που αιτία της ήταν το δημοσίευμα του «Περίπλου» και στην οποία ο Στραβόλαιμος γίνεται το λιγότερο δεικτικός, ενώ ο Κονόμος παραμένει ψύχραιμος και ευγενής.
Το ζήτημα στο τέλος του βιβλίου μένει ανοικτό…
Πάντως, για να σας εξομολογηθώ την αμαρτία μου, εγώ πιστεύω τον Κονόμο, κι αυτό γιατί δεν είχε ίδιον συμφέρον, να συμπεριλάβει στους σωτήρες, τον Ρώμα… Και αναρωτιέμαι, ο ζακυνθινός λαός πρωτίστως, ο Λουκάς Καρρέρ, ο Χρυσόστομος Α’ Δημητρίου, ο Διονύσιος Ρώμας συνέβαλαν στην διάσωση των Ρωμανιωτών – Εβραίων του νησιού. Ποιοι άλλοι συνέβαλαν;
Θα πρότεινα, λοιπόν, στο πλαίσιο της απαραίτητης κατ’ εμέ παρουσίασης του σημαντικού αυτού ιστορικού έργου στη Ζάκυνθο, να υλοποιηθεί ένα εργαστήριο προφορικής ιστορίας με θέμα την διάσωση της εβραϊκής κοινότητας, προσκεκλημένους τους ελάχιστους σήμερα επιζώντες της περιόδου εκείνης και στόχο να μοιραστούν μαζί μας τις αναμνήσεις τους και να απαντήσουν, στο μέτρο που ο καθένας τους γνωρίζει στα σημαντικά ερωτήματα που θέτει το βιβλίο του Βίτσου.
24 Απριλίου 2020
#3
Η διάσωση των Εβραίων της Ζακύνθου από την λαίλαπα του ναζισμού είναι από τις ελάχιστες περιπτώσεις όπου ο ανθρωπισμός υπερίσχυσε των θρησκευτικών και πολιτικοϊδεολογικών διαφορών.
Αυτό το χρονικό περιγράφει με ενάργεια και ιστορικά ντοκουμέντα στο βιβλίο του ο γνωστός συγγραφέας και εκδότης Διονύσης Βίτσος.
Με την έναρξη του πολέμου η Ζάκυνθος ήταν υπό ιταλική κατοχή. Όταν συνέβη η γνωστή συνθηκολόγηση με τη Γερμανία του Χίτλερ, ένας μεγάλος αριθμός Γερμανών στρατιωτών αποβιβάστηκε στα νησιά για στήριξη- επιβολή της κατοχικής διοίκησης. Όπως συνέβη παντού όπου πάτησε η γερμανική μπότα, ο εντεταλμένος Γερμανός Φρούραρχος Behrens ζήτησε καταλόγους των Εβραίων που κατοικούσαν στα νησιά.
Είναι γνωστό, ότι περί τα τέλη του 15ου αιώνα οι μονάρχες της Ισπανίας Φερδινάνδος ο Ε’ και η Ισαβέλλα με πρόσχημα τον εκχριστιανισμό της Ισπανίας, κατά βάση όμως με διάθεση να αποτρέψουν τον εμπορικό ανταγωνισμό των Ισπανών με τους Εβραίους (το χρήμα προηγείται πάντα των ιδεολογιών και των θρησκευτικών δογμάτων), διέταξαν όλους τους Εβραίους να εγκαταλείψουν το Βασίλειο της Ισπανίας, με το περίφημο διάταγμα της Αλάμπρας. Οι Εβραίοι μετά μακρά περιπλάνηση σε διάφορες χώρες της κεντρικής Ευρώπης, τουλάχιστον ένας μεγάλος αριθμός αυτών, ώδευσαν προς ανατολάς. Η τότε Οθωμανική Αυτοκρατορία και ο Σουλτάνος Βαγιαζήτ ο Β’ έδωσε εντολή στους διοικητές των υπό οθωμανική ηγεμονία χωρών, να μην αρνούνται την είσοδο στους Εβραίους, είτε εκτιμώντας το εμπορικό τους δαιμόνιο, είτε θέλοντας να πείσει τους υπηκόους του αλλά και τους λοιπούς άρχοντες της Ευρώπης, ότι οι Ισπανοί βασιλείς δεν ήταν στην πραγματικότητα σοφοί. Κατά την περιπλάνησή τους πολλοί από τους εκπατρισμένους Εβραίους, κυρίως οι προερχόμενοι με πρώτη στάση στην Γαλλία, κατέλυσαν στα Επτάνησα, όπου και παρέμειναν καθώς έγιναν ευμενώς δεκτοί από τους Ενετούς, προφανώς για τους ίδιους λόγους με τον Βαγιαζήτ τον Β΄.
Στην Ζάκυνθο επίσης κατέλυσε ένας ικανός αριθμός Εβραίων που παρέμειναν εκεί από την αρχική εγκατάστασή τους μέχρι και τον 20ο αιώνα. Η παρουσία τους στο νησί συντέλεσε στην κοινωνική, οικονομική, πολιτιστική και πολιτική ιστορία του νησιού. Η Ζάκυνθος φέρει ακόμη ίχνη εβραϊκής παράδοσης. Η διαφορετική θρησκεία με τους ντόπιους δεν υπήρξε επί της ουσίας μεγάλο πρόβλημα. Παρά τις διαμαρτυρίες κατά καιρούς, κάποιων φανατικών χριστιανών επικράτησε η αντίληψη αποδοχής της διαφορετικότητας. Αισθανόταν όλοι Ζακυνθινοί Έλληνες.
Η ναζιστική ”εκκαθάριση” στα Επτάνησα άρχισε το Καλοκαίρι του 1944. Γύρω στους 2000 Κερκυραίοι – Εβραίοι στοιβάχτηκαν σε γερμανικά πλοία μαζί με 400 περίπου Κεφαλλονίτες, για να μεταφερθούν εν συνεχεία στην Πάτρα απ’ όπου θα τους μετέφεραν με τα τρένα του θανάτου, στους γνωστούς προορισμούς.
Όταν ακολούθησαν οι ”εργασίες εκκαθάρισης” στη Ζάκυνθο, ο Δήμαρχος Λουκάς Καρρέρ, απόγονος αριστοκρατικής οικογένειας – παρ’ ότι τοποθετημένος από τους κατακτητές- αισθάνθηκε την ανάγκη υπεράσπισης του λαού του νησιού, μέρος του οποίου ήταν και οι Εβραίοι και απευθύνθηκε στον Μητροπολίτη Ζακύνθου Χρυσόστομο Δημητρίου, με καταγωγή από τον Πειραιά – σπουδαγμένο στη Γερμανία. Οι δύο αυτοί ανθρωπιστές άρχοντες του νησιού, αποφασίζουν να διασώσουν την εβραϊκή κοινότητα από τη δολοφονική διάθεση των Γερμανών. Αρνούνται να επιδώσουν κατάσταση των Εβραίων του νησιού, που απαιτήθηκε από τον Γερμανό φρούραρχο. Στο μεταξύ φρόντισαν να διασκορπίσουν στα χωριά τις εβραϊκές οικογένειες. Στην πόλη έμεινε ένας αριθμός Εβραίων που πήρε μέρος στις αντιστασιακές οργανώσεις. Κατόπιν επιμονής του Γερμανού φρούραρχου Behrens, Δήμαρχος και Μητροπολίτης, αποστέλλουν λίστα με τα δύο δικά τους ονόματα και τη δήλωση ότι είναι έγκλημα η δίωξη των Ζακυνθινών Εβραίων. Ο σπουδαγμένος στη Γερμανία, όπως προαναφέρθηκε, Μητροπολίτης δήλωσε στον Φρούραρχο Behrens εγγράφως ότι είχε προσωπικές επαφές με τον Χίτλερ στη διάρκεια της παραμονής του στη Γερμανία, ως επικεφαλής της ορθοδόξου εκκλησίας της πόλης διαμονής του. Η Ανωτάτη Διοίκηση για αυτούς ή άλλους άγνωστους λόγους, (δεν πιστοποιείται η ύπαρξη ενός τέτοιου εγγράφου) πείστηκε να παραμείνουν στη Ζάκυνθο με ευθύνη Μητροπολίτη και Δημάρχου, και έτσι οι Ζακυνθινοί Εβραίοι γλύτωσαν ό,τι οι άλλοι της φυλής τους υπέστησαν από την απάνθρωπη ιδεολογία και τις εγκληματικές της μεθόδους. Σημειώνεται ότι ο Δήμαρχος υπήρξε Βενιζελικός και μάλιστα… της Μεταξικής Οργάνωσης ΕΟΝ της Ζακύνθου σε αντίθεση με τον Μητροπολίτη που ήταν φανατικός αντιβενιζελικός. Ακόμη και αυτό παρακάμφθηκε, προς περιορισμένη δόξα της φυλής μας, γνωστής για τις οξύτατες αντιδράσεις σε ”ιδεολογικές” αντιθέσεις.
Σε όλη τη διάρκεια της κατοχής οι Χριστιανοί χωρικοί με κίνδυνο της ζωής τους έκρυβαν τους συντοπίτες Εβραίους στα σπίτια τους, παρέχοντάς τους τα απαραίτητα για να επιβιώσουν. Μεγάλο ρόλο σε όλη αυτή την περιπέτεια έπαιξε ο Μητροπολίτης, ο οποίος συγκέντρωνε τρόφιμα και λοιπά χρειώδη και μυστικά τα προμήθευε στους χωρικούς που είχαν αναλάβει να κρύβουν τους Εβραίους. Σ’ αυτό το μοναδικό συμβάν συνεργάστηκαν πλην των προαναφερομένων και οι αντιστασιακές οργανώσεις του νησιού για την διάσωση, τελικώς, 275 εβραϊκών ψυχών.
Ο συγγραφέας Διονύσης Βίτσος, κατά την παρουσίαση του βιβλίου του στο Ίδρυμα Θεοχαράκη, αναφερόμενος στον πολιτισμό των ανθρώπων του νησιού του, που υπεραγαπά, και ειδικότερα στις σχέσεις μεταξύ Χριστιανών – Εβραίων Ζακυνθινών είπε μεταξύ άλλων:
“Το έργο της διάσωσης δεν είναι μόνο των πατεράδων μας, αλλά και των παππούδων μας και των προπαππούδων μας, αφού ήδη από τον 19ο αιώνα, έναν αιώνα πριν την διάσωση, ένας άλλος Καρρέρ ο Φρειδερίκος έγραφε συγγράμματα κατά του σιωνισμού και ένας άλλος μητροπολίτης ο Διονύσιος Λάττας είχε φτάσει μέχρι την Αμερική και την Ιαπωνία για να υπερασπισθεί τα δικαιώματά τους. Ότι δηλαδή υπήρχε κατάλληλη διαπαιδαγώγηση των ζακυνθινών από τον ίδιο τον ανώτερο πολιτισμό τους”.
“Στην Ζάκυνθο η τοπική διανόηση μέσα από σημαντικά για το νεοελληνικό πολιτισμό θεατρικά έργα καταδίκασε αυστηρά και απόλυτα τις αντισημιτικές συμπεριφορές. Στο “Χάση” του Δημητρίου Γουζέλη, γύρω στα 1800, του πρώτου έργου του νεοελληνικού θεάτρου, αλλά και στο εξίσου θεμελιώδες “Ο Βασιλικός” του Αντωνίου Μάτεση, 1834, στη “Ζακυνθινή Σερενάτα” του Διονύση Ρώμα, 1938, αλλά και στη «Ραχήλ», 1909, του Γρηγόριου Ξενόπουλου. Γράφει ο Ξενόπουλος: “Το έργο δεν είναι γραμμένο, ούτε από εβραϊκής, ούτε από χριστιανικής απόψεως. Η εβραϊκή οικογένεια, την οποία παρουσιάζω εν διωγμώ εις την “Ραχήλ”, δεν είναι απλώς μια εβραϊκή οικογένεια, είναι η φυλή εν γένει, πάσα φυλή, παν έθνος”.
25 Ιουνίου 2021
#4
Ο αγαπητός φίλος συγγραφέας και εκδότης Διονύσης Βίτσος είχε την ευγενική καλωσύνη να μου στείλει το βιβλίο του για τους ζακυνθινούς Εβραίους. Τον ευχαριστώ από καρδιάς. Το θέμα με ενδιέφερε πάντοτε και με συγκινούσε, όπως και την μεγάλη πλειότητα των συμπατριωτών μου. Δύο ήσαν οι κύριοι στόχοι του συγγραφέα στη συγγραφή του βιβλίου, όπως ο ίδιος αναφέρει στο “Επίμετρο”: Πρώτο,να συγκεντρώσει ό,τι έχει διασωθεί στο χρόνο σχετικά με την μακρά παρουσία των Εβραίων στη Ζάκυνθο, και, δεύτερο, να επιμείνει στο συγκινητικό όσο και ιστορικά μοναδικό θέμα της διάσωσης των ζακυνθινών Εβραίων από τα κρεματόρια των Γερμανών κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Όσον αφορά τόν πρώτο στόχο, ο Διονύσης Βίτσος προβαίνει σε μια ευρεία επισκόπιση της ιστορικής βιβλιογραφίας, παραθέτοντας ενδιαφέροντα αποσπάσματα από τις σχετικές πηγές και προβαίνοντας σε καίριες και διεισδυτικές παρατηρήσεις. Η εικόνα που προσφέρει στον αναγνώστη είναι πλήρως τεκμηριωμένη και ευκρινέστατη. Ο βίος των Εβραίων στο νησί της Ζακύνθου επί πέντε αιώνες δεν ήταν ανθόσπαρτος, αλλά δεν μπορεί να συγκριθεί με τα βάσανα των εβραϊκών κοινοτήτων αλλαχού, στην υπόλοιπη Ελλάδα και την Ευρώπη, κατάσταση οδυνηρή που αποκορυφώθηκε τον εικοστό αιώνα με το μεγαλύτερο και πιο αποτρόπαιο έγκλημα στην ιστορία της ανθρωπότητας, το Ολοκαύτωμα. Πάντως είναι γεγονός ότι είχε και η Ζάκυνθος το Γκέτο της (“Γέτο” ή “Εβραϊκή”) όπου ήσαν “μαντρωμένοι” οι περισσότεροι Εβραίοι (οι πιο εύποροι και εξέχοντες ζούσαν εκτός Γκέτο), υποκείμενοι σε ποικίλους περιορισμούς και απαγορεύσεις, των οποίων η αυστηρότητα γνώριζε διακυμάνσεις, ανάλογα με τις εκάστοτε περιστάσεις. Δεν έλειψαν επίσης οι βιαιότητες και λεηλασίες εις βάρος των Ισραηλιτών, παρακινημένες τις περισσότερες φορές από εξάρσεις θρησκοληπτικής μισαλλοδοξίας, εμπρηστικές φήμες, ανυπόστατες συκοφαντίες και άλλες σκοπιμότητες… Οι περίοδοι κρίσης ήσαν όμως παροδικές, διότι όπως γράφει ο ιστορικός Σπυρίδων Δε Βιάζης (1849-1927) “η σύνεσις της ευφρονούσης {ζακυνθινής} κοινωνίας επανέφερε την τάξιν και οι Εβραίοι επανήρχοντο εις την εύνοιαν του λαού”. Η ζακυνθινή ιδιοσυγκρασία και το ολιγάριθμο της ρωμανιώτικης εβραϊκής κοινότητας στη Ζάκυνθο ήσαν στοιχεία που συνέβαλαν στην επικράτηση ενός ήπιου κλίματος συμβίωσης. Από τις αρχές δε του εικοστού αιώνα οι εντάσεις μεταξύ των Χριστιανών και των Εβραίων στη Ζάκυνθο έπαυσαν να υφίστανται. Γενικά, η παρουσία των Εβραίων στο Τζάντε υπήρξε θετική, όπως σωστά τονίζεται από τον συγγραφέα και επιβεβαιώνεται από τις επώνυμες πηγές, μνήμες και μαρτυρίες. Οι Εβραίοι είχαν την εκτίμηση επιφανών μελών της ζακυνθινής ελίτ, διανοουμένων και κληρικών, γεγονός που στην κρισιμότερη στιγμή έπαιξε αποφασιστικό ρόλο.
Η διάσωση των ζακυνθινών Εβραίων στην Κατοχή, γεγονός ιστορικά κοντινό, μοναδικό και αναμφισβήτητο, είναι θέμα που κατά τον Βίτσο “εξακολουθεί να καλύπτεται από αχλή όσον αφορά τα επί μέρους του” . Γι αυτό και ο συγγραφέας μας θα επιμείνει ιδιαίτερα, στο πλαίσιο του δεύτερου στόχου του, στη μελέτη και διερεύνησή του. Αλλά πρώτα λίγα λόγια για το τί ακριβώς συνέβη:
Τον Νοέμβριο του 1943 η Γερμανική Στρατιωτική Διοίκηση Ζακυνθου ζητά από τον Δήμο Ζακυνθίων ονομαστική κατάσταση των Εβραίων της Ζακύνθου καθώς και δήλωση έκαστου Εβραίου οικογενειάρχη σχετική με τα υπάρχοντά του. Σαφές προμήνυμα της επικείμενης τύχης τους. Ο τότε Δήμαρχος Λουκάς Καρρέρ (1909-1985) αρνήθηκε να παραδώσει τον ζητούμενον κατάλογο, απαντώντας ότι οι Εβραίοι ήσαν ισότιμοι δημότες του, όπως όλοι οι άλλο, και δεν μπορούσε να τους ξεχωρήσει. Οι Γερμανοί όμως ήσαν ανένδοτοι. Ο Δήμαρχος τότε προσέφυγε στη βοήθεια του Μητροπολίτη. Ο Καρρέρ, όπως ο ίδιος ανέφερε αργότερα, τον γνώριζε για γενναίο και υπερπατριώτη τον Δεσπότη της Ζακύνθου, τον Χρυσόστομο Δημητρίου (1890-1958). Του εξιστόρησε λοιπόν με κάθε λεπτομέρεια τα καθέκαστα και ο Δεσπότης με θάρρος του απαντά: “Δεν θα πας κανένα κατάλογο στους Γερμανούς. Θα αναλάβω εγώ”. Αμέσως Μητροπολίτης και Δήμαρχος μεθόδευσαν από κοινού, με κάθε μυστικότητα, την φυγάδευση των Εβραίων στα χωριά της Ζακύνθου, επιχείρηση επικίνδυνη, στην οποία συνέβαλαν και όλες οι αντιστασιακές οργανώσεις, ανεξαρτήτως πολιτικής τοποθέτησης. Τότε η Ισραηλιτική κοινότητα Ζακύνθου αριθμούσε 275 άτομα. Τα 70 παρέμειναν στην πόλη.
Η θαρραλέα και ηθική στάση του Μητροπολίτη να παρέμβει προσωπικώς στους Γερμανούς υπέρ των Εβραίων ήταν φυσικά παράτολμη αλλά και η μόνη ενδεδειγμένη τη δύσκολη εκείνη στιγμή. Ο ίδιος όμως είχε στα χέρια του κάποια ισχυρά ατού που, όπως φαίνεται, τα χρησιμοποίησε χωρίς ενδοιασμούς και που αποδείχτηκαν αποτελεσματικά. Κατ’ αρχήν ήταν γερμανομαθής. Είχε ζήσει χρόνια και σπουδάσει στο Μόναχο. Υπήρξε εφημέριος της Ελληνορθόδοξης ενορίας του Μονάχου και μάλιστα “γνωριζόταν” με τον ίδιο τον Χίτλερ. Στοιχεία δηλαδή σπουδαία και κρίσιμα, που έκαναν τους Γερμανούς ιθύνοντες στη Ζάκυνθο “να δείχνουν πολύ μεγάλο σεβασμό στο πρόσωπο του Μητροπολίτη” και να τον αντικρύζουν ίσως, προσθέτω, με έναν κάποιο φόβο… Έτσι στις παραστάσεις του Μητροπολίτη επι του θέματος η συζήτηση διεξάγεται σε ΄”ήπιο κλίμα”, οι Γερμανοί λένε πως “κατανοούν” αλλά υπάρχει “διαταγή του Ανώτατου Στρατηγείου του Άξονος”. “Πώς να την παραβλέψω; Κινδυνεύω”, λέει ο Στρατιωτικός Διοικητής στον Μητροπολίτη. Γι αυτό καί επιμένει, ζητώντας κατανόηση, στην παράδοση του καταλόγου. Πράγμα που θα πράξει πιεζόμενος λίγο αργότερα ο Μητροπολίτης, με τη διαφορά που στον κατάλογο που παρέδωσε προσωπικώς στον Στρατιωτικό Διοικητή υπήρχαν γραμμένα, στα Ελληνικά και στα Γερμανικά, μόνο δύο ονόματα: “Ο Ζακύνθου Χρυσόστομος” το ένα και “Δήμαρχος Ζακυνθίων Λουκάς Καρρέρ” το άλλο!. Ο Διοικητής, λοχαγός Alfriend Lüteth, Αυστριακός, μένει εμβρόντητος αλλά συγκρατείται και διαβεβαιώνει τον Μητροπολίτη ότι θα καταβάλει κάθε προσπάθεια “να γίνει εξαίρεσις για τους Εβραίους της Ζακύνθου”. Στο αποκορύφωμα των ενεργειών του Διοικητή (ανταλλαγή τηλεγραφημάτων με το Ανώτατο Στρατηγείο του Άξονος) ο Μητροπολίτης Χρυσόστομος ζητεί από τον Διοικητή να διαβιβάσει ένα δικό του μήνυμα-έκκληση στον ίδιο τον Χίτλερ, όπου ανέφερε τα εξής: “Κάποτε όταν ευρίσκεσθε εις το λυκαυγές της εξορμήσεώς σας, στα 1924, είχαμε συναντηθεί στο Μόναχο και είχαμε ανταλλάξει τις σκέψεις μας γύρω από το κίνημά σας, το εθνικοσοσιαλιστικό.{…}. Παρακαλώ να μη συλληφθούν οι Εβραίοι της Ζακύνθου και εγγυώμαι εγώ και ο Δήμαρχος ότι είναι ακίνδυνοι, θαυμαστές σας και φιλήσυχοι”. Το μήνυμα αυτό, κατά τον χρονικογράφο του ιστορικού αυτού γεγονότος Διονύσιο Χ. Στραβόλεμο , λειτούργησε καταλυτικά. Λίγες μέρες αργότερα έφτασε η ποθούμενη απάντηση του Ανώτατου Στρατηγείου: “Να παραμείνουν οι Εβραίοι της Ζακύνθου υπό την προσωπική ευθύνη του Μητροπολίτου και του Δημάρχου”.
Δόξα και τιμή για την Ζάκυνθο και τους δύο πρωτεργάτες του τεράστιου αυτού ανθρωπιστικού άθλου, τον Μητροπολίτη Χρυσόστομο Δημητρίου και τον Δήμαρχο Λουκά Καρρέρ. Ήσαν όμως μόνο αυτοί οι πρωτεργάτες ή υπήρξε και τρίτος; Ο Βίτσος, στο πλαίσιο του δεύτερου στόχου του, παραθέτει μια συγκλονiστική μαρτυρία: ο αείμνηστος Ζακυνθινός ιστοριοδίφης και λογοτέχνης Ντίνος Κονόμος, σε άρθρο του δημοσιευμένο στο περιοδικό “Περίπλους”,( Άνοιξη του 1984, σελ.20) υποστήριξε ότι η σωτηρία των Εβραίων της Ζακύνθου “χρωστιέται, πρωταρχικά και κύρια” στον Ζακυνθινό συγγραφέα και πολιτικό Διονύση Ρώμα, τον αείμνηστο κι αξιαγάπητο σε όσους τον γνωρίσαμε Κόντε Ρώμα. Αξίζεινα παραθέσουμε ολόκληρο το απόσπασμα της μαρτυρίας του Κονόμου, αντιγράφοντάς το από το περιοδικό :“Ο Ρώμας είχε σώσει κόσμο και κοσμάκη εκείνο τον καιρό στη Ζάκυνθο. Ο αυστριακός στρατιωτικός διοικητής του νησιού Αλφρέδος Lueth, δικαστικός στα χρόνια της ειρήνης, έτρεφε απεριόριστη εκτίμηση και θαυμασμό στην προσωπικότητα του Διονύση Ρώμα. Η μεσολάβηση του Ρώμα στη Γερμανική στρατιωτική διοίκηση του νησιού στάθηκε η αιτία να ξεφύγουν πολλοί ντόπιοι από τα νύχια του χάρου. Κι ακόμα θα πρέπει να μνημονευθεί ότι αν γλύτωσαν οι Εβραίοι της Ζακύνθου και δεν έγιναν σαπούνι στα κρεματόρια των Γερμανών, αυτό χρωστιέται, πρωταρχικά και κύρια, στη διπλωματική δεξιότητα του Διονύση Ρώμα. Ο ίδιος μου διηγήθηκε, λίγο πριν πεθάνει, {το 1981}, με χαρακτηριστικές λεπτομέρειες, τον αγώνα του στον Lueth, για τη σωτηρία των Εβραίων του νησιού”. Ο Κονόμος ούτε στο άρθρο αυτό ούτε αργότερα ανέφερε ποιες ήσαν ακριβώς αυτές οι “χαρακτηριστικές λεπτομέρειες”. Ο Βίτσος αφιερώνει αρκετές σελίδες στη νέα αυτή μαρτυρία και στις αντιδράσεις που προκάλεσε. Παραθέτει δε τα κείμενα των επιστολών που αντάλλαξαν μεταξύ τους επί του θέματος, από τις στήλες τοπικής εφημερίδας, ο Κονόμος και ο Στραβόλεμος. Ο τελευταίος απορρίπτει έντονα, και με θυμό την εγκυρότητα της μαρτυρίας του Κονόμου, ο οποίος και υπεραμύνθηκε της θέσης του, υπενθυμίζοντας ότι μια ανάλογη βραχεία ιστορική υπόμνηση είχε δημοσιεύσει σε άρθρο του στα “Επτανησιακά Φύλλα” το 1982, χωρίς όμως να παραθέσει κανένα νέο στοιχείο. Προσωπικά, έχοντας γνωρίσει τον Κονόμο ως άτομο και σοβαρό ιστορικό, δεν αμφιβάλλω για την αλήθεια της μαρτυρίας του. Άλλωστε η διαμεσολάβηση του Ρώμα στους Γερμανούς θα ήταν κάτι το φυσικό και ηθικά υποχρεωτικό γι αυτόν τη δύσκολη εκείνη στιγμή. Ο Ρώμας, ως φίλος του Μητροπολίτη Χρυσοστόμου θα γνώριζε από πρωτο χέρι τα καθέκαστα. Επιπλέον ήταν κι αυτός γερμανομαθής, σπουδασμένος στο Μόναχο, και μάλιστα έχαιρε της εκτίμησης του Στρατιωτικού Διοικητή της Ζακύνθου, του Αυστριακού Afriend Lueth , κατά τον Κονόμο ή Lüteth, κατ’ άλλους. Επώνυμον που η λάθος μεταγραφή του δημιούργησε μια σοβαρή παρανόηση. Στο παράθεμα από το Βίτσο του παραπάνω αποσπάσματος του Κονόμου, η δεύτερη αναφορά του επιθέτου Lueth μεταγράφεται Ελληνικά σε Λιστ, με παραπομπή στο τέλος της σελίδας 186, όπου διαβάζουμε τα εξής: “1. Στρατάρχης Βίλχελ Ζίγκμουν Βάλτερ Λιστ (1880-1971). Ανώτατος Διοικητής Νοτιοανατολικής Ευρώπης και είχε έδρα την Αθήνα”. Η υποσημείωση αυτή, που δεν έχει θέση εδώ, οδήγησε τον αγαπητό μου Διονύση Βίτσο να θεωρήσει εν κατακλείδι (σελ. 236) ότι ο Ρώμας είχε “μιλήσει σχετικά με τον Στρατάρχη”. Κάτι τέτοιο όμως δεν είπε ο Κονόμος. Μια περαιτέρω έρευνα στα αρχεία του Ντίνου Κονόμου και του Διονύση Ρώμα θα ήταν ιδιαίτερα χρήσιμη.
Κλείνοντας το σύντομο τούτο σημείωμα πρέπει να πω ότι όλοι μας και πρωτίστως η Ζάκυνθος, το “Νησί των Δικαίων”, όπως την αποκαλούν σήμερα στο Ισραήλ, οφείλουμε χάρητες στον Διονύση Βίτσο, ο οποίος συγκέντρωσε, παρουσίασε και σχολίασε τόσα πολύτιμα τεκμήρια από τις υπάρχουσες πηγές, μνήμες και μαρτυρίες, που φωτίζουν μια περίοδο πέντε αιώνων συμβίωσης μεταξύ Χριστιανών και Εβραίων στη Ζάκυνθο, με αποκορύφωμα μια πράξη μοναδική, ηθική και ηρωική, που διασώζει την τιμή και τον ανθρωπισμό μας ως Ελλήνων και Ζακυνθίων.
σ.α.